To, że żyjemy w czasach uwiądu wielkich teorii – w tym zwłaszcza teorii w obrębie humanistyki – to oczywistość. W ich miejsce pojawiają się (mody na) kolejne „zwroty”, przejściowe i doraźne, spośród których zwrot biokulturowy czy ludowy (a może już postcyfrowy) zdają się definiować tymczasową stację przesiadkową w owym pędzie od zwrotu do zwrotu, w nieustannym przepływie pomiędzy kinem a postkinem, pomiędzy mediami a postmediami.

Ale czy zwroty są w stanie zastąpić teorie, zagwarantować metodologiczne rygory naukowego poznania? A może wystarcza nam dziś teoretyzowanie, „mapowanie” pola badawczego (drugi po „zwrocie” językowy znak poteoretycznych czasów) zamiast „głębokiego” wglądu ontologicznego i epistemologicznego, po to jedynie, by nie utracić z oczu trasy poznawczej wędrówki… A jeśli już jakaś nowa teoria (nowe teorie), to czym miałyby ona być i czemu służyć w czasach, w których digitalizacja stanowi zasadnicze odniesienie dla procesów tranzytywnych w obrębie kultur mediów?

I odwieczny problem: znawstwo filmu i/oraz znawstwo mediów – razem czy osobno? Teoria filmu i teoria mediów w modusie integracyjności i/czy komparatystyki albo interdyscyplinarności/transdyscyplinarności? Tylko czym powinno być znawstwo filmu dziś, kiedy pytanie: co to jest film, wcale nie musi świadczyć o teoretycznej ekstrawagancji: czy macierzystym dlań kontekstem pozostawać winien paradygmat „cyfrowej wiedzy” (panel Piotra Celińskiego) określony przez „dominację algorytmów oraz sztucznej inteligencji” (panel Piotra Zawojskiego)? Czy ma się dokonywać głównie przez „pryzmat teorii krytycznych” (panel Elżbiety Durys) albo sadowić w „perspektywach posthumanistycznych” (panel Małgorzaty Radkiewicz, Eweliny Twardoch-Raś, Marty Stańczyk) – co zresztą wzajem się nie wyklucza; i na ile ulegać winno „platfomizacji” treści audiowizualnych (panel Mirosława Filiciaka)? Skąd czerpać inspiracje dla języka dyscypliny, jak tworzyć jej metajęzyk (metajęzyki) i jak się nimi posługiwać?

Pośród tych wszystkich pytań jedna odpowiedź wydaje się w miarę stabilna: mamy do czynienia z dyscypliną w ruchu, napędzaną dynamiką przejść (a może interfejsów?) od narracji humanistycznych do posthumanistycznych i transhumanistycznych. Czy w sytuacji dyscypliny w permanentnym ruchu, warto jeszcze chociażby rewidować (reinterpretować) przeszłe, „analogowe” teorie? I w jaki sposób konceptualizować historię (historie) filmu w przestrzeniach inter-, trans- i postmedialnych? Do podjęcia kolejne kwestie szczegółowe: edukacji medialnej, internacjonalizacji i regionalizacji badań, archiwizacji i digitalizacji dziedzictwa audiowizualnego.

Pole manewru poznawczego jest nader szerokie, wymykające się prostemu zestawowi słów-kluczy oraz jednolitej składni dominant tematycznych. Te zależeć będą od ofert, jakie wpłyną od zainteresowanych udziałem w panelu i zdecydują o jego dramaturgii.

Zapraszam wszystkich zainteresowanych tymi kwestiami do debaty nad statusem i rolą dyskursów teoretycznych w obliczu wielorakich przemian w humanistyce i kulturach mediów.

Zaliczane do teorii krytycznych psychoanaliza, krytyka ideologiczna, feminizm i badania genderowe, studia postkolonialne i postzależnościowe, badania rasowe i etniczne, studia queerowe, dekonstrukcja czy poststrukturalizm na dobre wpisały się w pejzaż współczesnej humanistyki. Jeszcze w XIX wieku Zygmunt Freud opublikował pierwszą wersję Objaśniania marzeń sennych. Kurs językoznawstwa ogólnego, a cykl wykładów Ferdynanda de Saussure’a, który dał asumpt do rozwoju strukturalizmu i semiotyki, opublikowany został blisko 110 lat temu. W 2023 roku minęła setna rocznica utworzenia Instytutu Badań Społecznych na Uniwersytecie Goethego we Frankfurcie nad Menem, miejsca powstania szkoły frankfurckiej. W 1952 roku Lacan zainicjował cykl seminariów, które przyniosły zwrot w psychoanalizie i stały się kamieniem milowym poststrukturalizmu. W 2024 roku mija sześćdziesiąta rocznica powstania szkoły w Birmingham, dzięki której rozwinęły się studia kulturowe, wpływając na nowy sposób postrzegania mediów i kultury popularnej. Wypracowane w wyniku zmian zainicjowanych przez wszystkie te wydarzenia ujęcia i koncepcje wykorzystywane są w badaniach nad filmem i mediami, wciąż aktywnie przyczyniając się do rozwoju refleksji dotyczącej instytucji, jak i wytworów.

Po pozytywnym przyjęciu, z jakim spotkały się teorie krytyczne w latach 70. XX wieku, lata 80. przyniosły na gruncie filmoznawstwa i medioznawstwa pierwsze systemowe krytyki, głównie z pozycji neoformalizmu i nowego historyzmu. W XXI wieku stały się nawet przedmiotem wojen kulturowych i stygmatyzowania ze strony fundamentalistycznie zorientowanej prawicy. W dalszym ciągu zaznacza się jednak ich twórczy wkład w rozwój humanistyki i nauk społecznych. Widoczny jest on na poziomie metodologii i przyjmowanej optyki, szczególnie w kolejnych zwrotach (choćby kulturowym, wizualnym, dyskursywnym). Sięganie do teorii krytycznych pozwala rozwijać badania w zakresie estetyki i stylu (wchodząc w mariaż z analizą neoformalną czy mise-en-scène criticism), opowiadania (w powiązaniu z narratologią), jak i odniesień kulturowych (choćby poprzez zwrot afektywny). Teorie krytyczne dają narzędzia do problematyzowania tekstów współczesnych, pozwalają też w odświeżający sposób spojrzeć na te powstałe wcześniej, wzbogacając, modyfikując lub wręcz kompletnie przewartościowując ich znaczenie i pozycję.

W ramach panelu zapraszamy do zgłaszania wystąpień:
•    wykorzystujących podejścia i kategorie wypracowane na gruncie teorii krytycznych (psychoanalizy, feminizmu, studiów genderowych i queerowych, badań rasowych i etnicznych, studiów postkolonialnych i postzależnościowych, poststrukturalizmu czy ekokrytyki);
•    wykorzystujących propozycje badawcze i ujęcia (live criticism) takich postaci jak Michel Foucault, Fredric Jameson czy Slavoj Žižek;
•    problematyzujących z wykorzystaniem narzędzi teorii krytycznych teksty audiowizualne z obszaru kina i telewizji (film fikcji, dokument, filmy eksperymentalne, kino artystyczne i kino głównego nurtu, seriale, serie itp.);
•    sięgające do teorii krytycznych przy analizie szerszych trendów i zjawisk artystycznych, nurtów, gatunków, cykli, ale też szkół czy instytucji.

Ostatnie lata to czas wyraźnej zmiany paradygmatu dotyczącego rozpowszechniania treści audiowizualnych. Mocne przetasowania widać na rynku telewizyjnym – sam tylko Netflix rejestruje już w Polsce zasięgi porównywalne do łącznych zasięgów telewizyjnej „wielkiej czwórki”, a przecież oferta płatnych usług streamingowych stale rośnie. Sprzedaż biletów w kinach ustabilizowała się na poziomie znacznie niższym niż przed pandemią. Rozwijają się za to i zyskują popularność nowe formaty, związane z rozwojem platform takich jak YouTube czy TikTok, ale też z technologią VR. Symbolem tych zmian może być amerykański strajk scenarzystów i aktorów – pierwsze takie wydarzenie od roku 1960, kiedy pozycję kina przejmowała telewizja. Napięcia te manifestują się również lokalnie, m.in. w polskich konfliktach dotyczących tantiem dla twórców filmowych z odtwarzania ich dzieł w internecie.

To jednak nie wszystko: zmieniające się kanały dystrybucji dają kontrolującym je firmom dostęp do bezprecedensowej liczby danych na temat praktyk odbiorczych, co wpływa nie tylko na rekomendowanie istniejących treści, ale także na procesy tworzenia nowych. Zjawiska te bez wątpienia pogłębią nowe usługi, oparte na tzw. „sztucznej inteligencji”, również oferowane przez wielkie, głównie amerykańskie firmy. Dlatego nad wszystkimi tymi zmianami chcemy pochylić się z perspektywy platformizacji – procesu, który David B. Nieborg i Thomas Poell definiują jako „przenikanie ekonomicznych, regulacyjnych i infrastrukturalnych rozszerzeń platform cyfrowych do ekosystemów sieci i aplikacji, wywierające zasadniczy wpływ na działalność przemysłów kultury” (The platformization of cultural production: Theorizing the contingent cultural commodity, „new media & society” 2018, vol 20[11], s. 4276).

W ramach panelu chcemy zastanowić się, jak na te zmiany powinny reagować badania filmu i mediów? Co postępująca dominacja globalnych platform oznacza dla lokalnych badań – w tym dla rozwijających się w ostatnich latach empirycznych badań widowni czy studiów produkcyjnych? Jak mogą wyglądać akademickie sojusze w sytuacji, gdy wyniki badań mogą być włączane w spory polityczne i ekonomiczne?

Zachęcamy do nadsyłania zgłoszeń odnoszących się do tych tematów i innych kwestii powiązanych ze wskazanym obszarem.

Udostępnienie 30 listopada 2022 roku przez OpenAI chatbota ChatGPT można potraktować jako symboliczne wejście w zupełnie nową epokę nie tylko badań i zastosowań sztucznej inteligencji, ale też technologiczną i kulturową zmianę na miarę fundamentalnego cywilizacyjnego „przejścia fazowego”, by użyć określenia Jacka Dukaja. Ma to znaczenie w każdym elemencie funkcjonowania infrastruktury społecznej, jednak w tym przypadku chciałbym zaprosić do dyskusji na temat wpływu sztucznej inteligencji i algorytmów na zmiany dokonujące się w obszarze sztuki i kultury. Ekspansja AI dotyczy sztuki w rozmaitych jej przejawach, formach i mediach: obrazowych, dźwiękowych, audiowizualnych, nowomedialnych. Materialnych i immaterialnych. Dziś pytanie o to, czy maszyny (inteligentne) mogą być kreatywne wydaje się być nieaktualne. Należy zastanowić się raczej nad tym, jak zmienia się pojęcie kreatywności i zagadnienie kooperacji człowieka i maszyny. Czy zatem należy mówić o kolejnej rewolucji zarówno artystycznej, jak i szerzej – fundamentalnej zmianie, konstytuowaniu (czy ukonstytuowaniu się) nowego paradygmatu kulturowego, którego podstawą są wszędobylskie algorytmy i sztuczna inteligencja?  

Proponowany zakres zagadnień:
•    historyczne antycypacje AI art (sztuka algorytmiczna, generatywizm, software art);
•    czy maszyny (inteligentne) mogą być twórcze?
•    możliwości wykorzystania sztucznej inteligencji w przekształcaniu procesów kreatywnych w filmie i  mediach;
•    wpływ AI na konstytuowanie się nowych modeli produkcyjnych i postprodukcyjnych w obszarze audio wizji;
•    problematyka autora/autorstwa;
•    AI w sztuce nowych mediów;
•    problemy generowane przez wykorzystywanie big data w tworzeniu modeli językowych (prawa autorskie, prywatność, „halucynacje” chatbotów, etc.);
•    „algorytmizacja” kultury współczesnej.

Refleksja nad mediami audiowizualnymi z perspektywy badań posthumanistycznych i postantropocentrycznych obejmuje kwestie związane ze środowiskiem, procesami geo- i biosfery oraz bytami pozaludzkimi/nie-ludzkimi, dotyczące narracji, sposobów przedstawiania oraz funkcjonowania samych mediów – ich tradycji i funkcji w okresie postkina oraz sztuki postmedialnej.

Pierwszą grupę zagadnień wyznaczają badania podejmowane przez krytyczne studia nad zwierzętami, dotyczące antropomorfizacji bytów nieludzkich w kinie, filmowych zoobiografii oraz filmów naukowych (medycznych, biologicznych, przyrodniczych). W obrębie tej refleksji analizowane są struktury narracyjne, schematy fabularne, sposoby reprezentacji, ale też przejawy przemocy – zarówno symbolicznej, jak i instytucjonalnej.

W drugiej grupie pojawiają się tematy związane z antropocenem i katastrofą klimatyczną, wymuszające weryfikację oglądu świata roślin, podejścia do krajobrazu i przestrzeni środowiskowych wraz z ich zróżnicowanymi elementami materialnymi. Myślenie ekologiczne i nieantropocentryczne określa również charakter pozaludzkiej historii kina oraz sposoby rozumienia praktyk twórczych (artystycznych i aktywistycznych) czy badawczych w odniesieniu do nie-ludzkich podmiotów i kategorii. Narracje posthumanistyczne i transhumanistyczne obejmują w tym wariancie także rozmaite eksperymenty z zakresu art&science, oparte na systemach sztucznej inteligencji, mechanizmach pomiarowych (w tym cyberkartografii) i spekulatywnym dizajnie.

Trzecią grupę tworzą zagadnienia dotyczące powiązań między ciałem ludzkim a technologiami, cyberprzestrzenią a bytami nie-ludzkimi, przekładających się na  mikropolityki reprodukcyjności w polu audiowizualnym (reprodukcyjność hybrydyczna, spekulatywna, cyfrowa etc.), jak i na różne systemy oraz mechanizmy interakcji oraz relacyjności (od korporalnych performansów po projektowanie i zarządzanie posthumanistyczne).

Proponujemy następujący zakres zagadnień:

•    strategie post- i transhumanistyczne w projektach z zakresu art&science;
•    postantropocentryczny dizajn spekulatywny i projektowanie międzygatunkowe;
•    sztuka zwierząt/roślin/mikroorganizmów;
•    sztuka maszyn i AI;
•    obrazowanie nie-ludzkie oraz więcej-niż-ludzkie, strategie wizualizacji;
•    postantropocentryczne dziedzictwo kulturowe i strategie kuratorskie;
•    ekologie queerowe i feministyczne;
•    problem empatii w opowieściach o zwierzętach nie-ludzkich;
•    strategie reprezentacji zwierząt i relacji międzygatunkowych w mediach audiowizualnych;
•    obrazy mrocznej ekologii;
•    historie eksploatacji bytów nie-ludzkich w kinie.

Dla humanistyki cyfrowość okazała się nie tylko intrygującym przedmiotem poznania, ale również, a może przede wszystkim, siłą zmieniającą reguły powstawania wiedzy i uprawiania nauki. Mamy w tym zakresie mieszane odczucia, które także i w Polsce wiodą ku importowanym podziałom na obozy „sciences” i „humanities”. Odpychają nas, z jednej strony, nadmierna formalność działania i ślepy kult policzalności triumfujących choćby pod postacią radykalnej humanistyki cyfrowej czy organizującej uniwersytet „punktozy”. Pociągają, z drugiej strony, możliwości poznawcze uzyskiwane dzięki bazom danych, oprogramowaniu i sieciowaniu. Nawet wobec widocznych na horyzoncie sytuacji „postcyfrowych” wciąż nie jesteśmy pewni czy oddanie się we władanie regułom matematycznym i elektronicznym aparatom medialnym to dla wiedzy bardziej zysk czy strata. A dla zajmujących się mediami ta niepewność ma także dodatkowy wymiar: jak badać i jak opowiadać media cyfrowe znajdujące się w samym centrum wydarzeń?  

Słowa klucze: humanistyka i/a humanistyka cyfrowa, wiedza generatywna, policzalność i dane, software, media i nauka, edukacja medialna.

Proponowany zakres zagadnień:
•    media cyfrowe jako przedmiot badań humanistycznych i/a społecznych;
•    cyfrowe narzędzia nauki. Krytyka i perspektywy;
•    poza i przeciw cyfrowości. Optyki i dyskursy alternatywne;
•    wiedza w warunkach cyfrowych. Obiegi, otwartość, zasięg;
•    medialne strategie i zasięgi humanistyki.